نویسندگان

• الهه کهدوئی ¹
• فرزام فرزان ²
• محبوبه عابدی سماکوش ³

¹ دانشجوی دکتری مدیریت ورزشی، دانشکده علوم ورزشی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

² دانشیار گروه مدیریت ورزشی، دانشکده علوم ورزشی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

³ استادیار گروه مدیریت ورزشی، دانشکده علوم ورزشی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

چکیده

زمینه و هدف
برخی فعالیت‌های گردشگری ورزشی به ورزش‌ها و مناطق خاصی وابسته‌اند که ویژگی‌های جغرافیایی منحصربه‌فرد و شرایط ثابت منطقه در آنها قابل مشاهده است. منابع گردشگری ورزشی به‌طور یکنواخت پخش نشده‌اند و با توجه به هر منطقه متفاوت‌اند؛ هر منطقه دارای رنگ‌ها و ویژگی‌های محلی خاص خود است، مانند ورزش‌های زمستانی در نواحی شمالی، ورزش‌های دریایی در ساحل‌ها، کوهنوردی در مناطق کوهستانی و گردش‌های اکتشافی در نواحی کویری. گردشگری کویری به شکل جهانی شکل گرفته و با بهره‌گیری از ارزش‌های نمادینی همچون زیبایی طبیعی، آرامش و تازگی، پاسخگوی تقاضای روزافزون گردشگران است. به گفتۀ اتکینسون، گردشگری کویر به‌نوعی گردشگری گفته می‌شود که در آن افراد به دیدار مکان‌های نادر و خاصی می‌پردازند که جاذبه‌ها یا فعالیت‌های ویژه‌ای ارائه می‌دهند. همچنین لینگ و همکاران، گردشگری کویری را به‌عنوان سفر به مکان‌هایی تعریف کرده‌اند که از لحاظ جغرافیایی و اجتماعی-فرهنگی در گوشه‌ای دور یا فراتر از تجارب معمول انسان قرار دارند. امکانات طبیعی مانند مناظر زیبا، هوای مطبوع، دریاچه‌ها، کوه‌ها، بیابان‌ها، جنگل‌ها، سواحل و مناطق روستایی،


 
منابع معنوی برای مقاصد و کالاهای ارزشمند گردشگری محسوب می‌شوند. بیابان که یکی از انواع صحراست، شامل عناصری مانند تپه‌های شنی و سنگی، دشت‌های نمکی و خشک، دره‌های خشک، رشته‌کوه‌ها، آتشفشان‌ها، رودخانه‌ها و چشمه‌ها، واحه‌ها، مراتع و درختچه‌ها و در برخی مناطق، حتی شهرها می‌شود. یکی از توانایی‌های موجود در کویر ایران، جاذبه‌های گردشگری بی‌نظیر و یکی از انواع گردشگری قابل انجام در آن گردشگری ورزشی است که نه‌تنها سبب رونق گردشگری داخلی می‌شود، بلکه می‌تواند گردشگران خارجی زیادی را به سمت خود جذب کند. هدف این پژوهش مرور نظام‌مند پژوهش‌های گردشگری ورزشی در کویر بود. روش پژوهش از نوع کیفی، از نظر هدف کاربردی و با توجه به روش اجرا، مرور نظام‌مند یا سیستماتیک بود.
روش پژوهش
هدف این تحقیق، مرور نظام‌مند پژوهش‌های منتشرشده در حوزۀ گردشگری ورزشی در مناطق کویری بود. جامعۀ آماری شامل مقالات معتبر مرتبط با این موضوع در پایگاه‌های مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، مجلات تخصصی نورمگز و جویشگر فارسی علم نت بود. کلیدواژه‌ها شامل ورزش‌های کویری، گردشگری ورزشی در کویر، گردشگری کویری، گردشگری ورزشی در بیابان و ورزش‌های بیابانی و دورۀ زمانی مقالات از ابتدای سال 1393 تا پایان سال 1402 لحاظ شد. معیارهای ورود شامل پژوهش‌هایی با هدف علمی و پژوهشی، مروری و تطبیقی، به زبان فارسی و با دسترسی به متن کامل و روش‌شناسی مشخص بود که در مجلات معتبر و نمایه‌شده در پایگاه‌هایی مانند ISC منتشر شده‌اند. همچنین از الگوی پریسما استفاده شد. معیارهای خروج شامل مقالاتی بود که تناقض واضحی بین اهداف و یافته‌های آنها وجود داشت، خطاهای روش‌شناسی مشهود در نمونه‌گیری یا تحلیل آماری داشتند یا جامعۀ آماری نامناسبی داشتند. برای بررسی دقیق‌تر هر مقاله، با توجه به سؤالات و چارچوب ابعاد مرور نظام‌مند، اطلاعات مربوط به چهار بُعد شناختی، ساختاری، عملکردی و استنادی استخراج شد. روایی پژوهش با نظر متخصصان و اعتبار آن از طریق پایایی مصحح ۹۵ درصد تأیید شد.
یافته‌ها
وضعیت شناختاری مقالات چاپ‌شده در زمینۀ گردشگری ورزشی در کویر از ابتدای سال 1393 تا پایان سال 1402 نشان داد که در این بازۀ زمانی 36 مقاله در نشریات علمی پژوهشی داخلی به چاپ رسیده است. کمترین تعداد مقالات مربوط به سال 1394 (یک مقاله) و بیشترین تعداد مقالات مربوط به سال 1402 (شش مقاله) بود که حاکی از روند صعودی چاپ مقالات در حوزۀ گردشگری ورزشی در کویر است. همچنین 22 مجله مقالات مرتبط با گردشگری ورزشی در کویر را در بازۀ زمانی مدنظر چاپ کرده‌اند و در بین آنها مجلۀ مطالعات جغرافیایی مناطق خشک بیشترین مقاله را در زمینۀ موردنظر چاپ کرده است. همچنین مجلات کاوش‌های جغرافیایی مناطق بیابانی و برنامه‌ریزی منطقه‌ای در رتبه‌های بعدی قرار داشتند. وضعیت ساختاری نشان داد که 50 درصد از مقالات علمی پژوهشی در خصوص گردشگری ورزشی در کویر فاقد نتیجه‌گیری در متن چکیده، 30 درصد فاقد چکیدۀ انگلیسی و 66 درصد فاقد مبانی نظری بوده‌اند. یافته‌های مربوط به جنسیت نشان داد که 8/72 درصد از نویسندگان مرد و 2/37 درصد زن بوده‌اند. دیگر یافته‌ها نشان داد که رشتۀ تخصصی بیشتر پژوهشگران با 2/59 درصد، جغرافیا بوده است و فقط 7/7 درصد از رشتۀ مدیریت ورزشی بوده‌اند. همچنین بیشتر نویسندگان از دانشگاه تهران با 5/14 درصد بوده‌اند. وضعیت استنادی مقالات چاپ‌شده در زمینۀ مورد بررسی نشان داد در مجموع از 1281 منبع در مقالات استفاده شد و از این تعداد 6/47 درصد به زبان فارسی و 4/52 درصد به زبان انگلیسی بوده‌اند. همچنین حداقل تعداد منابع فارسی صفر و حداقل تعداد منابع انگلیسی یک و حداکثر تعداد منابع فارسی 44 و حداکثر تعداد منابع انگلیسی 70 بود. همچنین میانگین منابع استفاده‌شده برای هر مقاله 35 منبع بود که عدد قابل قبولی است و 87 درصد از منابع استفاده‌شده به مقالات علمی- پژوهشی اختصاص داشت. وضعیت عملکردی مقالات نشان داد که مهم‌ترین عوامل مؤثر در گردشگری و گردشگری ورزشی در کویر به‌ترتیب عوامل زیرساختی- مدیریتی، عوامل اقتصادی، عوامل امنیتی و عوامل فرهنگی بوده‌اند.
بحث و نتیجه‌گیری
گردشگری ورزشی در کویر ایران با توجه به دارا بودن جاذبه‌های طبیعی بی‌نظیر و ظرفیت‌های بالقوه، می‌تواند نقش مهمی در توسعۀ اقتصادی، فرهنگی و اشتغال‌زایی مناطق بیابانی ایفا کند. مرور نظام‌مند پژوهش‌های صورت‌گرفته نشان داد که عوامل زیرساختی و مدیریتی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تأثیرگذار در توسعۀ این نوع گردشگری هستند. افزون بر این وضعیت ساختاری و محتوایی مقالات بررسی‌شده بیانگر نیاز به بهبود در ارائۀ مبانی نظری، نگارش چکیده‌های دقیق و ترجمۀ انگلیسی آنها و تنوع بیشتر رویکردهای پژوهشی، به‌ویژه استفاده از روش‌های کیفی است. علاوه بر این، هماهنگی بین دستگاه‌های دولتی و بخش خصوصی و ایجاد زیرساخت‌های مناسب، از جمله فراهم کردن امکانات برگزاری رویدادهای ورزشی و بهبود دسترسی به مناطق کویری، می‌تواند روند توسعۀ این صنعت را تسریع کند. توسعۀ گردشگری ورزشی در کویر نیازمند بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی جامعۀ پژوهشی، همراه با توجه ویژه به حفاظت محیط زیست و بهره‌گیری از منابع بومی است. این حوزۀ نوپا باید مورد حمایت مدیران، دانشگاهیان و سرمایه‌گذاران قرار گیرد تا ضمن رشد علمی و عملی، زمینۀ مناسبی برای معرفی فرهنگ و جاذبه‌های مناطق کویری به گردشگران داخلی و خارجی فراهم آید.

کلیدواژه‌ها

• بیابان
• داوری
• کاربردی